Het is een van de grote vragen waar wij nooit een duidelijk antwoord op zullen krijgen. ‘Wat is de reden dat de klassieke Mayacultuur verloren is gegaan?’ Er zijn in de loop van de jaren al heel wat theorieën over deze vraag bedacht. Maar geen van deze theorieën zijn wetenschappelijk bewezen. En we zullen daar ook nooit achter komen.

 

De instorting van het Maya-rijk

De oude Maya’s hadden de macht, kennis en kunde om hun beschaving onsterfelijk te maken. Maar het schijnbaar onmogelijke gebeurde in de achtste en negende eeuw. Delen van de beschaving stortten in, Maya’s verlieten hun steden halsoverkop en de cultuur wankelde. Het is één van de grootste mysterieus uit de archeologie.

Zo omstreeks de achtste en negende eeuw verlieten de Maya’s hun steden in het zuidelijke laagland van hun rijk. Enkele boeren bleven achter, maar de cultuur die gedragen werd door priesters, de elite en kunstenaars verdween. Dat gebeurde niet van de één op de andere dag. De steden waren al langer in verval, zo concluderen archeologen. In die tijd werden minder monumenten opgericht en ook de bouw van gigantische architectonische pareltjes kwam stil te liggen.

 

Machteloos?
Vreemd genoeg greep niemand in. De Maya’s die zich toch altijd op overtuigende wijze met de toekomst bezighielden, zagen dit blijkbaar niet aankomen. Of waren ze machteloos? Uit onderzoek blijkt dat het noodlot stad voor stad bij de keel greep. De data op monumenten houden in de stad Bonampak omstreeks 792 abrupt op. In Piedras Negras stopt de telling in 795. En Palenque werd vier jaar later verlaten. Yaxchilán bleef na 808 stil. Eén van de laatste steden die nog bewoond werd was Tikal. En deze viel in 889. Tegelijkertijd deed het noorden van het rijk het prima. Sterker nog: de steden leefden hier op. Slechts een deel van het rijk raakte uit balans.

 

Antwoord
Archeologen zijn al decennia lang op zoek naar het antwoord op de prangende vraag waarom de Maya’s in het zuiden hun schepen achter zich verbrandden. Er zijn heel veel theorieën, maar niet één kan met zekerheid bevestigd worden.

 

Droogte
Eén van de theorieën die door de jaren heen het best overeind is gebleven is die van de droogte. Omstreeks de negende eeuw bevonden de Maya’s zich op hun piek. Op elke vierkante kilometer woonden meer dan 775 mensen. Zelfs het platteland was druk bevolkt. En dat kan een beschaving, hoe sterk en slim ook, opbreken. “Ze deden het zichzelf aan,” meent archeoloog Tom Sever. “De Maya’s worden vaak gezien als mensen die in harmonie met hun omgeving leefden,” voegt onderzoeker Robert Griffin toe. “Maar net als vele andere culturen voor en na hen, probeerden ze de moeilijke tijden te overleven door hun omgeving te verwoesten.” Niet alleen nam akkerland en bebouwing veel land in beslag, bomen waren ook hard nodig als bouwmateriaal. “Ze moesten twintig bomen verbranden om genoeg kalksteen te verwarmen om één vierkante meter van hun gigantische tempels, fonteinen en monumenten te bepleisteren,” vertelt Sever.

 

Neerwaartse spiraal
De onderzoekers berekenen de scenario’s door. Als de Maya’s alle bomen zouden kappen, betekende dat een temperatuurstijging van zo’n drie tot vijf graden Celsius en twintig tot dertig procent minder regen. Die hitte en droogte zou met name in de steden keihard zijn aangekomen. “De steden probeerden genoeg water voor zo’n achttien maanden in hun reservoirs te houden. Zonder voldoende regen komen de reservoirs droog te staan.” En dat resulteert in een ontevreden volk. En dat leidt tot onrust, ontwrichting van het leiderschap en uiteindelijk wellicht zelfs de ondergang. Het was een neerwaartse spiraal waar de Maya’s in het zuiden niet aan konden ontsnappen.

 

Catastrofe
De theorie omtrent de droogte laat zien dat dit vraagstuk meerdere antwoorden heeft. Een stad of een beschaving valt niet door één oorzaak. Pas wanneer meerdere gebeurtenissen elkaar opvolgen, brengt dat een catastrofe teweeg. Veel archeologen wijten de val van de steden en een deel van het rijk van de Maya’s aan onrust (intern en extern), ziekte en zelfs oorlogen. Het lijkt erop dat ze allemaal een stukje van de waarheid in pacht hebben.

 

Ontwrichting
Om te begrijpen hoe droogte (of iets anders) in het geval van de Maya’s tot zulke grote problemen kon leiden, is het goed om de sociale verhoudingen nog eens onder de loep te nemen. De koning maakte de dienst uit. Hij was een verlengstuk van de goden en verantwoordelijk voor het welzijn van het land en het volk. Als er in het land iets fout ging, dan wees de beschuldigende vinger al snel naar de koning. Maar wanneer die kritiek aanzwelt, komt het hele systeem onder druk te staan. Want de koning heeft zijn plaats te danken aan de goden. Twijfel aan de gevestigde orde kan een samenleving die zo gericht is op eenheid en zich nauw verbonden weet met het goddelijke gemakkelijk ontwrichten.

 

Onrust
Dat verklaart ook waarom de Maya’s eigenlijk nooit meer van deze klap herstelden. Vele Maya’s ontvluchtten het zuiden en probeerden het in andere delen van het rijk opnieuw. Maar ze evenaarden de pracht en glorie nooit meer. Er was teveel onrust, die nog eens vergroot werd door een invasie van de Tolteken. Die onrust hield bovendien eeuwen lang aan. En dat vergemakkelijkte de veldtocht van de Spanjaarden veel later aanzienlijk. Zij stuitten tijdens hun ontdekkingstocht door Latijns-Amerika in de zestiende eeuw op de Maya’s. Dat gaf de neerwaartse spiraal die al in de negende eeuw was ingezet een boost. De Maya’s waren niet bestand tegen de ziekten van de Spanjaarden en werden gedwongen hun cultuur en religie af te staan.

De kolonisten dwongen het trotse volk op de knieën. De geschriften waarin duizenden jaren aan kennis en kunde was vastgelegd, werden verbrand. Maar ook nadat de Spanjaarden het gebied hadden verlaten, ging de discriminatie door. De Maya’s werden achtergesteld en bij vlagen zelfs massaal omgebracht. Naar schatting wonen op dit moment nog zo’n acht miljoen Maya’s in Mexico en omgeving. Een deel van hen probeert het leven van diens voorouders te leven, maar het grootste deel vecht met de eigen identiteit. Enerzijds lokt de moderne samenleving en anderzijds voelt het volk zich sterk verbonden met het geweldige erfgoed van de voorouders. Het is het lot van een volk dat ooit zijn tijd ver vooruit was, maar op de knieën gedwongen werd en nooit meer overeind kwam.

 

Strijd en oorlogvoering en de rol van de koningen

In de beginjaren van het onderzoek naar de Maya’s veronderstelden wetenschappers dat de Maya’s over het algemeen een vredelievend volk waren. Toen het schrift van de Maya’s eenmaal ontcijferd kon worden bleek dat heel anders te zijn. Er werd veel geschreven over strijd tussen de stammen, over krijgsgevangenen, en over offers.

Waarom de Maya’s ten strijde trokken weten we niet precies. Inscripties zwijgen over de directe aanleidingen. Waarschijnlijk speelden zaken als prestige en persoonlijke ambitie een rol, maar beschikking over landbouwgrond (en zijn producten) zal de belangrijkste reden zijn geweest. Uiteindelijk waren niet de jaden dodenmaskers, maar de producten van landbouw de ware rijkdom van de Maya’s.

Door deze activiteiten hadden de heersers nog meer monden om te voeden, en verschoof dat balans. En omdat het landschap uitgeput dreigde te raken waren de koningen genoodzaakt om kunstmatig in te grijpen in het agrarische systeem. De koningen probeerden het productie overschot van de boeren te verhogen door terrassen aan te leggen, boeren over te plaatsen naar andere streken en andere gebieden te veroveren om meer landbouwgrond te bezitten. Deze ondernemingen waren maar matig succesvol, in ieder geval niet op de lange termijn.

De bemoeizucht van de elite met de landbouw zorgde voor sociale onrust onder de boeren, die een steeds hogere druk ervoeren. Niet alleen dienden ze surplus te genereren om de strijd voerende elite te voeren, om de haverklap werden de boeren overgeplaatst naar andere streken al naar gelang de overwinnaar die uit de strijd kwam. De sociale onrust werd versterkt door een gevoel van onveiligheid en ontevredenheid.

 

Wat is er gebeurd?

De ondergang van de Maya-beschaving is een complex geheel van oorzaken en verbanden. Er is niet één factor aan te wijzen die op zichzelf verantwoordelijk is. In feite zou je kunnen zeggen dat de Maya’s het slachtoffer waren van hun eigen succes. De extreme bevolkingsgroei tijdens de Klassieke periode zette een kettingreactie in gang die gevolgen had voor de hele Mayaanse samenleving.

Er bestaan ingewikkelde schema’s die de verschillende oorzaken en interrelaties met elkaar in verband proberen te brengen. Deze factoren dienen dan ook in verband met elkaar gezien te worden, niet als op zichzelf staande oorzaak. Globaal gesproken zijn er drie dynamische hoofdoorzaken van het verval te onderscheiden:

1) intensivering van de landbouw met uitputting als gevolg

2) het ontwrichtende effect van strijd en oorlogsvoering

3) het verwerpen van de religieuze ideologie en het koningschap.

Er zijn verschillende theorieën over de ondergang van de Maya’s. Voor onderzoekers is het nog steeds een raadsel wat nou precies de echte oorzaak is.